Dünya ekonomisinde özellikle 2006’dan bu yana (2012’ye doğru) yaşanmakta olan yaygın küresel ekonomik ve finansal krizin iki temel bileşenini, yani Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) kökenli finans-borç krizlerini, İktisat ve Toplum Dergisi’nin (İTD) 9. (Haziran 2011). ve 10. (Temmuz 2011) sayılarında anahatlarıyla ele almıştım. Bu tablonun diğer önemli bir parçasını ise, küresel ölçekteki şiddetli “gıda fiyatı artışları” oluşturuyor. 2007-08 ve 2010-11 yıllarında peş peşe çok büyük artışlar gösteren gıda fiyatları, son 60 yılda aslında en az üç kez daha (1973-74, 1980 ve 1996’da), yüksek nominal artışlar sergilemişti (Şekil 1). Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) gıda fiyat endeksindeki reel artışlar[1] da dikkate alındığında görece çok daha sınırlı kalan 1980 ve 1996 artışlarını ihmal ederek, 1973-74 krizini 1. gıda (fiyatı) krizi, 2007-08 ve 2010-11 krizlerini ise sırasıyla 2. ve 3. gıda (fiyatı) krizleri olarak adlandırabiliriz. İşte Haziran 2012’de “Küresel Ekoloji, Enerji ve Nüfus Artışı Sorunları Işığında Gıda Fiyatı Krizleri” başlığıyla İTD ‘de yayınlatmayı planladığım bir araştırmamda, küresel gıda güvenliğini tehdit eden söz konusu üç gıda krizinin kökenlerini karşılaştırmalı olarak özetlemeyi planlıyordum. Gıda fiyatı krizlerinin dünya ekonomisi üzerindeki olası olumsuz etkilerini ise (yoksulların ve açların sayısındaki artışlar gibi), başka (dördüncü) bir yazımda incelemeyi planlamaktaydım. Fakat o dönemki iş yoğunluğum nedeniye o araştırmamı bir türlü bitiremedim.
Aşağıdaki Şekil 2‘de, “Küresel Ekoloji, Enerji ve Nüfus Artışı Sorunları Işığında Gıda Fiyatı Krizleri” başlığıyla yazmayı düşündüğüm makalemde küresel gıda fiyatı krizlerinin arkasında yatan karmaşık sebepleri nasıl bir etkileşim çerçevesinde açıklamayı planladığımı görmektesiniz. Şemadaki kırmızı okla işaretlenen değişkenler/etkenler, gıda fiyatı krizlerinin görünen (su yüzündeki) belirleyicilerini gösteriyor. Diğerleri ise, genelde o başlıca etkenlerin arkasındaki derin veya asıl belirleyicileri gösteriyor. Şimdilerde (2024) Türkiye’deki gıda fiyatları dünya piyasalarındaki fiyatlardan neredeyse tamamen bağımsız bir şekilde yükselmekte. Bu farklılaşan artışları açıklamak için bugünlerde araştırma yaparken belki Şekil 2’ye de bakmakta ve şemayı (gerekliyse biraz) güncellemekte fayda olabilir.
Şekil 3‘de ise, 2012’de yazmayı düşündüğüm dördüncü makalede ele alacağım gıda fiyatı krizi – yoksulluk – açlık etkileşimlerinin iktisat literatüründe nasıl modelleştirildiğini şematik olarak özetleyecek ve tartışacaktım. Üçüncü çalışmayı bitiremeyince, maalesef bu dördüncü araştrımam da yarım/eksik kalmıştı. Kuşkusuz, Şekil 2 ve Şekil 3 aşağıda paylaştığım halleriyle o dönem için hazırladığım birer taslaktı. Yani henüz son halleri değildi etkileşim şemalarının, ama çok sayıda makale ve rapor okuyarak üzerlerinde oldukça yoğun çalışarak bu hale getirmiştim, özellikle Şekil 2’yi. Ama biraz daha çalışmayı da düşünüyordum doğrusu üzerlerinde.
Aradan geçen 12 yıla rağmen, tarım sektörü, gıda fiyatları, yoksulluk ve açlık sorunları dünya ekonomisindeki önemini (azalarak da olsa) korumaya devam ediyor. Durum en azından ülkemizde böyle… Türkiye’deki (özellikle 2016’dan sonra dünyadan ayrışarak yükselen) gıda fiyatı artışları hakkında en çok araştırıp düşünen ve yazanlardan biri, Sayın Uğur Gürses (örneğin: 2014, 2024.01 ve 2024.03). Bu arada, TEPAV’dan Güven Sak (2012-2022, 2024.07) hocayı da unutmamak lazım. Kuşkusuz liste iki kişiden çok daha uzun. Bütün bu ve diğer yazıları-araştırmaları okumak ve Türkiye’de tarımın sorunlarına ve dolayısıyla gıda fiyat krizlerine somut çözüm bulmak için (artık daha fazla gecikmeden) politikalar üretmek lazım. Türkiye’de gereksinim duyulan “Büyük Dönüşüm“ün gerektirdiği yeşil ve dijital dönüşüme, yapısal reformlara ve “sosyal yenilenme” ihtiyacına ek olarak…
[1] FAO’nun reel (ve nominal) gıda fiyat endekslerinin (burada yer vermediğim) seyrini, 1961-2008 için Golay (2010: Şekil 1)’den, 1900-2008 için ise Nellemann (2009: 11)’den görebilirsiniz:
Golay, Christophe (2010). “The Food Crisis and Food Security: Towards a New World Food Order?”, Revue Internationale de Politique de Développemen (The Graduate Institute, Cenevre), internet: http://poldev.revues.org/145 (DOI : 10.4000/poldev.145) [Erişim: 27.08.2011]
Nellemann, Christian ve diğ. (derl.) (2009). The Environmental Food Crisis – The Environment’s Role in Averting Future Food Crises. A UNEP rapid response assessment. United Nations Environment Programme, GRID-Arendal, internet: http://www.grida.no/publications/rr/food-crisis/ [Erişim:
16.08.2011].